Sleutel tot de Sint-Jacobskerk te Antwerpen.

Een parochiekerk voor
de katholieke gemeenschap

Een parochiekerk behoeft een eigen infrastructuur. Bij de oprichting van de parochie in 1477 was de dienstdoende kapel met altaar er reeds. Daar worden aldra door wijding in jan. 1478 een doopvont en een kerkhof aan toegevoegd. Er komt ook een eerste preekstoeltje, terwijl biechtstoelen en communiebanken als kerkmeubel pas hun intrede doen einde 16^de eeuw, de kruisweg in de 19^de eeuw.

De preekstoel

Dit meubel is een kunstwerk met voortreffelijk houtsnijwerk van Lodewijk Willemssens (1678).

De verkondiging van Jezus’ evangelie is een van de drie hoofdtaken van de Kerk. Een van de belangrijke kanalen bij deze verkondiging – zeker in een tijd dat er nog geen pers of media bestonden – is de preek tijdens de zondagse eucharistieviering. Vandaar de aansporing van het publiek boven op het klankbord: “AUDITE // VERBUM // DEI” (Aanhoort het Woord van God), geflankeerd door 2 bazuinblazende engelen.

Met het ‘Woord van God’ wordt specifiek Christus bedoeld, wiens leven en boodschap hier centraal staan in de verkondiging en die dan ook afgebeeld wordt op het centrale medaillon van de kuip. Vier belangrijke facetten of ‘mysteries’ van Jezus’ leven worden elk door een engel op een banderol aan de toeschouwer ter lezing voorgehouden. In juiste volgorde:

“de incarnatione Christi”               (over de menswording van Christus)
“de oblatione sanguinis Christi”  (over het bloedige offer van Christus)
“de resurrexione Christi”               (over de verrijzenis van Christus)
“de ascensione Christi”                  (over de hemelvaart van Christus)

Deze 4 mysteries tonen aan dat Christus méér is dan een moreel voorbeeld, een sociale werker, een profeet: Hij is in wezen de Zoon van God. Zijn liefdeoffer tot stervens toe wordt voor de toehoorders in beeld gebracht door het kruisbeeld en wordt aan de predikant nog eens extra voorgehouden door de zweetdoek van Veronica op het rugbeschot.

Jezus’ persoon en boodschap zijn gekend door het schriftelijk getuigenis van de 4 evangelisten. Hun symbolische voorstellingen schragen de kuip op de hoeken: de engel (Matteüs), het rund (Lucas), de leeuw (Marcus) en de arend (Johannes).

De predicatie van op de kuip wordt ‘gedragen’ door vier personificaties die verband houden met ‘predicatie’. De vraag is evenwel of de doorsnee parochiaan veel boodschap had/heeft aan dergelijke intellectualistische voorstellingen. “FIDES” (het Geloof) (1) krijgt als een der drie goddelijke deugden, de ereplaats vooraan. Zij wordt zijdelings bijgestaan door de Waarheid (“VERITAS”) (2) en door de Godgeleerdheid (“THEOLOGIA”) (3). Het uiteindelijk doel van te preken in geloof en waarheid is iets te bewerkstelligen in de opvattingen en de leefwijzen van de toehoorders; vandaar Onderricht of “INSTRUCTIO” (4).

1. De helm die het hoofd van het Geloof bedekt, alludeert weliswaar in het algemeen op de geestelijke wapen­uitrusting waar Sint-Paulus het nogal eens over heeft. Meer specifiek staat die voor ‘de helm van het heil’ van Ef. 6:16, wat in samenhang met de vergulde kelk en hostie moet opgevat worden als het heil zoals dat aan bod komt in de sacramenten: ‘de heils­middelen van de Kerk’. Het Bijbel­vers 1 Joh. 5:4b-5: “En het wapen waarmee wij de wereld overwinnen is geen ander dan ons geloof. Niemand kan de wereld overwinnen dan hij die gelooft dat Jezus de Zoon van God is” verklaart de aanwezigheid van de lauwerkrans rond de helm.
2. Er bestaat slechts één Waarheid: geen twee of meer zgn. ‘waarheden’. Zoals ook maar één en dezelfde zon straalt voor iedereen, zo kan er maar één waarheid bestaan die voor iedereen opgaat. De waarheid wordt gevonden door de wijsheid, opgetekend in boeken zoals in dat van De Apocalyps, met 7 zegels gesloten. En dat ‘de waarheid (toch) eens zal zegevieren’, wordt ons voorgehouden door de lauwerkrans, speels benut als bovenarmband.
3. De Theologie onderzoekt het mysterie van God zoals dat voor het eerst aan de joden is geopenbaard; vandaar het Hebreeuwse vierletterwoord of tetragram voor God/Heer/­Adonaï/Jehova. In christelijke zin werd het geplaatst binnen een gevleugelde driehoek, symbool van de intense onderlinge betrokkenheid van de drie persoonsvormen van de ene (‘drievoudige’) God: God de Vader, de Schepper; de historisch unieke Christus en de permanente inspiratiekracht van de Heilige Geest.
4. Het Onderricht, sierlijk gekleed, een diadeem op het hoofd, houdt een spiegel in de hand met als tekst op de lijst: “Inspice, cautus eris” (“siet erin, en ghy sult wijs werden”) – getrouw aan de iconograaf van de barok, Cesare Ripa. Inderdaad, bij het onderricht krijgt men een spiegel voorgehouden, o.m. van bekende figuren die op een bepaald gebied een uitmuntend voor-beeld zijn: zoals op spiritueel vlak profeten, heiligen en niet in het minst Jezus zelf, ‘het Woord van God’. Maar “iemand die het Woord van God hoort en er niet naar handelt, lijkt op iemand die zich ooit vluchtig in de spiegel heeft aanschouwd, maar dat beeld al snel vergeet”, aldus Jacobus ‘de Mindere’ in zijn brief (1:23-24).

De hamvraag luidt dan ook: ‘aan wie spiegelen wij ons gemakkelijk (on-)bewust?’ of nog directer: ‘van wie ben ik het levende spiegelbeeld? Volg ik een topmodel, een popmodel of een Godsmodel na?’.

Zijdelings van de kuip zijn er 2 heiligen in een medaillon:

• aan de oostzijde de patroonheilige van de kerk, Sint-Jacob
• aan de westzijde Sint-Rochus, vermits de gelijknamige broederschap van de nabij gelegen zijkapel mee de preekstoel gefinancierd heeft.

De doopkapel

Sinds de Beeldenstorm bevond de doopkapel zich in de laatste zuidelijke zijkapel (de voormalige Sint-Joriskapel. Bij de herbouw van het grootse doksaal boven het hoofdportaal wordt ze in 1804 verschoven naar de aanpalende travee van de zuidbeuk die aanleunt tegen de toren. Daar creëert Jan Kaulman een ronde classicistisch-barokke ruimte met een koepelvormige overdekking en met wanden beschilderd in imitatiemarmer. Let op hoe de stralenkrans van de neerdalende zinnebeeldige duif van Gods Geest de takel van het doopvont­deksel camoufleert.

Armenzorg en jeugdzorg

De zorg om de evenmens in nood vraagt altijd opnieuw aandacht, goede wil, initiatief en geldelijke steun. Dat was wat het schilderij tegen de eerste noordelijke zuil van de middenbeuk in de verf wilde zetten: “Doet om Godts wil u caritaten // voor de schamel huysarmen. // 1708”. Geef toe, onze hedendaagse affiches, hoe kleurrijk ook, kunnen niet op tegen de stijlvolle inkleding van dit ‘reclamepaneel’. Het plakkaat is in zijn vorm volledig aangepast aan de ronde zuil, en op een voor ons wat vreemde allegorische wijze appelleert het aan de vrijgevigheid van de kerkgangers. Onder de inspiratie van Gods Heilige Geest is Vrouwe Mildheid in volle doening te midden van begerige geüniformeerde kinderen. De 2 jongens rechts van haar kijken begerig naar haar op, terwijl de beide meisjes links van haar, de muntstukken opvangen, in de hand of – bij zoveel mildheid – zelfs in de schoot.

Dat deze ‘arme kinderen’ zo mooi uitgedost zijn in een verzorgd uniform, kan begrepen worden vanuit het vooruitstrevend privé-initiatief van kanunnik Henricus Le Merchier. Sinds ca. 1713 bood hij gedurende meer dan 20 jaar in het riante ‘Apostelenhuis’ in de Rodestraat op zon- en feestdagen aan de volks­kinderen die de catechismuslessen van Sint-Jacobsparochie volgden, recreatieve namiddag­activiteiten aan, die besloten werden met een onderricht in de kapel. “Alle ‘t welke sal dienen tot een middel om de jonckheyt uyt de herbergen te houden ende veel quaed te beletten”. Vanuit ‘moderne’ didactische methodiek vond hij dat het godsdienstig onderricht “meer historiek als morael moest wesen om hun aen te lokken”, ondersteund door het uitdelen van figuratieve gebedsprentjes (de zgn. suffragiën). Voor de arme kinderen van de catecheselessen werden prijzen voorzien, gaande van nuttige kledingsstukken (voor de jongens hoeden, kousen, soort mouwen; voor de meisjes schorten, kousen, neusdoeken) tot boeken en religieus kartonnen speelgoed. Heel uitzonderlijk wordt deze sociale actie in beeld gebracht door een serie paneeltjes van kunst­schilder Alexander Casteels in zijn typische naïef aandoende stijl (bewaarplaats: RUG). De jongens en de meisjes zijn exact gekleed als te zien is op het plakkaat in de kerk.

De tronk hieronder appelleert nog steeds elke bezoeker tot effectieve mededeelzaamheid: “voor de armen // pour les pauvres // für die Armen / for the poor”.

De biechtstoelen

‘Vergeving van de zonden’ behoort tot de bevrijdende kracht van Jezus’ evangelie. Oorspronkelijk werd er biecht gehoord en het sacrament van de verzoening toegediend zonder specifiek kerkmeubel. De biechtstoel wordt pas ingevoerd door het Concilie van Trente. Van de oudste en eenvoudigste meubels hier geen spoor; enkel de hoogbarokke exemplaren zijn tot ons gekomen. Vier staan er in de kooromgang, terwijl in elk van de belangrijkste devotiekapellen, van Maria en van het H. Sacrament, er eveneens één staat.

De kruisweg

Voor deze laatste was het in 1858 niet eenvoudig om in een reeds overvolle Sint-Jacobskerk nog een geschikt plekje te vinden en dus hangen de 14 gebeeldhouwde witstenen staties van de Kruisweg van P.J. de Cuyper en Jozef Geefs gelijk verspreid over 3 kapellen van de noordelijke en 3 kapellen van de zuidelijke zijbeuk.

Het orgel

Een kerkgemeenschap waar het geloof zingend kan beleefd worden, heeft er des te meer deugd aan. Zang en muziek worden ondersteund door het kerkinstrument bij uitstek: het orgel. In de 16^de – 17^de eeuw is er sprake van niet minder dan 5 opeenvolgende orgels, het koor­orgel van J.-B. Forceville niet meegerekend. In de 19^de eeuw was dat orgel boven het koor­doksaal nog het enige, terwijl achteraan in de kerk het orkest met het koor plaatsnam, met boven hen een grote houten klankkoepel. In 1884 wordt het nieuwe orgel van bouwer Charles Anneessens uit Geraardsbergen ingehuldigd; een geschenk van één parochiane, de oudere Mejuffrouw Victoria Van Pelt, die er zelf een jaar later een (orgel)punt achter zet.